Książki

Wprowadzenie

Fenomen "nowej gospodarki", jest ciągle daleki od pełnego wyjaśnienia. Sam termin "nowa gospodarka" (ang. new economy) powstał na łamach światowej prasy, która ukuła go dla określenia niezwykle pomyślnej koniunktury gospodarczej w Stanach Zjednoczonych w końcu lat 90-ych. "Nowa gospodarka" miała oznaczać nowy paradygmat bezinflacyjnego, szybkiego i pozbawionego cykliczności wzrostu gospodarczego, napędzanego przez procesy globalizacji i rewolucji w technologiach informatycznych i telekomunikacyjnych (TIT, ang. information and communication technologies - ICT). Dla wyjaśnienia "nowej gospodarki" trzeba było wynaleźć "nowa ekonomię" (bądź "e-konomię", ang. new economics i e-conomics), gdyż tradycyjna nauka ekonomii jakoby nie zdała egzaminu w wyjaśnianiu nowej gospodarczej rzeczywistości.

"Nowa gospodarka" okazała się być jednak złudna. Pęknięcie balona giełdowego na światowych rynkach finansowych i spowolnienie światowej gospodarki zaprzeczyły jej istnieniu w dotychczasowym ujęciu. "Nowa ekonomia" okazała się być również niepotrzebna, gdyż ta "stara", klasyczna ekonomia całkiem dobrze radzi sobie z wyjaśnieniem "nowej gospodarki".

Nie wszystko jednak było złudzeniem. Procesy globalizacji i postępu technicznego nie zostały zatrzymane: będą się one dalej toczyły w szybkim tempie, choć może już nie tak spektakularnie jak w czasach niedawnego internetowego "boomu". Będzie się więc wraz upływem czasu pojawiała coraz to inna "nowa gospodarka", tak jak pojawiała się ona po wynalezieniu pary, elektryczności, kolei czy silnika spalinowego.

Każda dotychczasowa "nowa gospodarka", napędzana przez postęp techniczny, miała swoich zwycięzców i przegranych, tak wśród przedsiębiorstw, sektorów, jak i całych narodów czy społeczeństw. Tak będzie też i tym razem.

Obecna "nowa gospodarka" daje możliwości znaczącego podniesienia wydajności gospodarowania zarówno na poziomie mikro, mezzo, jak i makro. Przyśpieszenie wzrostu gospodarczego w latach 90-ych w wielu krajach wysokorozwiętych i w kilku krajach rozwijających się (producentów TIT takich jak Malezja, Tajlandia i Filipiny), stanowi dowód potencjału jaki z sobą niesie "nowa gospodarka". Otwarty charakter trwającej rewolucji technologicznej, najdobitniej uosabiany przez Internet, umożliwia wykorzystanie nowych zdobyczy technologii również przez kraje mniej rozwinięte, wśród nich i kraje posocjalistyczne, bez konieczności ponoszenia przez nie pełni kosztów kreacji nowych rozwiązań. Stwarza to ogromną szansę znaczącego przyśpieszenia tempa rozwoju gospodarczego i szybkiego odrabiania wielopokoleniowych zapóźnień rozwojowych.

Wykorzystanie tego potencjału nie jest jednak automatyczne. Stoi przed nami wiele pytań dotyczących stopnia, sposobów, instrumentów i możliwości wykorzystania korzyści płynących z rewolucji technologicznej dla rozwiązania starych problemów rozwoju gospodarczego, z którymi borykają się kraje rynków wyłaniających się (ang. emerging markets), w tym i kraje posocjalistyczne.

Niewykorzystanie "nowej gospodarki" może oznaczać relatywną cywilizacyjną i gospodarczą degrengoladę dla wielu krajów rozwijających się. "Nowa gospodarka" może przyczynić się do dalszego poszerzania się luki pomiędzy globalnymi gospodarkami i społeczeństwami. Tym razem będzie ich również dzielić "luka cyfrowa" (ang. digital divide), która przegrodzi tych, którzy nie mają dostępu do Internetu i tych, którzy go mają.

"Nowa gospodarka" stwarza duże szanse, ale i ogromne wyzwania. Jak więc zmaksymalizować zyski, minimalizując potencjalne zagrożenia? Jak w pełni wykorzystać jej społeczny i gospodarczy potencjał? Czy i jaki wpływ może ona mieć na przyśpieszenie długofalowego tempa wzrostu gospodarczego w krajach posocjalistycznych? Czy można w pełni wykorzystać nowe technologie mimo istniejących braków infrastrukturalnych, instytucjonalnych i ludzkich? Jakie są społeczne, instytucjonalne i ekonomiczne determinanty jej produktywnego wykorzystanie? Czy Internet może - zamiast zmniejszyć - zwiększyć dystans rozwojowy pomiędzy nie tylko krajami wysokorozwiniętymi a krajami posocjalistycznymi, ale również w obrębie transformujących się gospodarek?

Na tak postawione pytania próbuje znaleźć odpowiedzi grupa czołowych międzynarodowych ekspertów, reprezentująca takie międzynarodowe organizacje jak OECD, ONZ-owski Światowy Instytut Badań nad Ekonomią Rozwoju (UNU/WIDER), Chińską i Węgierską Akademię Nauk, i uczelnie takie jak Uniwersytet Berkeley z USA, Uniwerytet w Ljubljanie w Słowenii, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego w Warszawie (WSPiZ), Uniwersytet Szczeciński i Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, którzy uczestniczyli w drugiej edycji projektu badawczego pt. ",Nowa gospodarka' i stare problemy. Perspektywy szybkiego wzrostu w krajach posocjalistycznych", prowadzonego przez Centrum Badawcze Transformacji, Integracji i Globalizacji TIGER, afiliowanego przy WSPiZ im. L. Koźmińskiego. Kulminacją projektu badawczego była konferencja, która odbyła się w dniach 14-15 marca 2002 roku w siedzibie WSPiZ w Warszawie.

Dorobek tego projektu badawczego przedstawia niniejsza książka. Idzie ona w ślady książki pt. ",Nowa gospodarka' i jej implikacje dla długookresowego wzrostu w krajach posocjalistycznych" (pod redakcją Grzegorza W. Kołodko), wydanej przez Wydawnictwo WSPiZ, prezentującej owoce pierwszej edycji tego międzynarodowego projektu badawczego, którego zwieńczeniem była konferencja, która odbyła się w 2001 roku.

Część pierwszą książki pt. "Co dalej z ,nową gospodarką'? Stare i nowe problemy" otwiera referat Grzegorza W. Kołodko pt. ",Nowa gospodarka', stare problemy" . Autor zajmuje się w nim potencjalnym wpływem "nowej gospodarki" na kraje posocjalistyczne. Analizuje instytucjonalne, ekonomiczne i społeczne przeszkody, przed którymi stoją te kraje na drodze do produktywnego wykorzystania TIT. Dalej G. W. Kołodko argumentuje, że ani "nowa" ani "stara" gospodarka nie rozwinie się bez właściwych narodowych strategii rozwoju i polityki gospodarczej skoncentrowanej na budowie instytucji rynkowych, podniesieniu jakości kapitału ludzkiego, reformy prawa, ochrony własności intelektualnej i inwestycji w "twardą" infrastrukturę.

Katalin Szabó w referacie pt. "Gospodarka ,cegły i klawiatury'. Zanikające granice pomiędzy sektorem technologii informatycznych a sektorem produkcyjnym" analizuje implikacje rozprzestrzeniania się TIT w poszczególnych sektorach gospodarki, co pociąga za sobą zmianę natury całej gospodarki. Autorka twierdzi, że integracja tradycyjnego sektora wytwórczego z nowymi technologiami przyczyniła się do daleko idącej transformacji gospodarki do takiego stopnia, w którym można już mówić o powstaniu "nowej gospodarki" per se. W referacie również opisano jak zmieniły się "reguły gry" w sektorze wytwórczym w ciągu ostatnim trzech dekad.

W trzecim referacie pt. "Społeczne wymiary i aspekty ,nowej gospodarki'" Lech W. Zacher zastanawia się nad społecznymi, psychologicznymi i kulturowymi aspektami "nowej gospodarki". Autor twierdzi, że chociaż technologie informatyczne są same w sobie ludzkim dziełem, to jednak stawiają one równocześnie nowe wyzwania społeczne, gdyż wymagają nowych wartości, postaw, typów zachowania się, nowych zdolności i kwalifikacji. Polityka rządu, świata biznesu i postawy społeczne powinno być sharmonizowane, aby osiągnąć synergię w "nowej gospodarce".

Jan Woroniecki w referacie pt. ",Nowa gospodarka': fascynacja, zwątpienie i nadzieja" zajmuje się procesem ewolucji "nowej gospodarki", według niego składającej się z wyraźnej fazy "euforii", która następnie została zastąpiona przez fazę "utraty pewności" i wreszcie trzecią fazę formującej się racjonalnej oceny roli TIT w długofalowym i zrównoważonym rozwoju gospodarczym. Autor spekuluje na temat wpływu "nowej gospodarki" (czy - jak pisze - "gospodarki opartej na wiedzy") na rozwój lokalnej i światowej gospodarki. Wskazuje również na potrzebę rozprzestrzeniania się TIT w sposób bardziej zrównoważony, szczególnie w "starej gospodarce", która ciągle w decydującej mierze decyduje o naszym poziomie życia.

Zagadnienie relacji zachodzących między "nową gospodarką" a technologiami informatycznymi jest podjęte w referacie Jerzego A. Kisielnickiego pt. ",Nowa gospodarka' i nowa infrastruktura informacyjna funkcjonowanie rynku światowego" . Autor twierdzi, że tylko te kraje, które dysponują współczesnymi technologiami informatycznymi i telekomunikacyjnymi, są w stanie konkurować na światowym rynku. Stawia też tezę, że dla przyśpieszenia procesu czerpania profitów z globalizacji i rewolucji technologicznej, kraje posocjalistyczne powinny znacząco zwiększyć wydatki na TIT.

W drugiej części ksiązki pt. "Rewolucja technologiczna a nadrabianie zaległości rozwojowych w krajach posocjalistycznych: uwarunkowania, ograniczenia, perspektywy" Dirk Pilat w referacie pt. "Co zrobić, aby ,nowa gospodarka' funkcjonowała?" wskazuje na uwarunkowania wydajnego wykorzystania TIT. Przedstawia dowody, oparte na badaniach OECD, że inwestycje w TIT i w towarzyszące im innowacje były głównym czynnikiem wyjaśniającym trendy we wzroście gospodarczym w krajach OECD w latach 90-ych. Podkreśla też wagę właściwej polityki gospodarczej i budowy stabilnych fundamentów gospodarki, które są warunkiem odniesienia sukcesu w "nowej gospodarce".

Referat Stefana Kwiatkowskiego pod przewrotnym tytułem ",Stara' gospodarka i nowe problemy. Perspektywy wolnego wzrostu w krajach posocjalistycznych" wskazuje na ogromną rolę, jaką w rozwoju "nowej gospodarki" może mieć kapitał wysokiego ryzyka (ang. venture capital - VC). Autor twierdzi, że dotychczasowy słaby wkład VC do finansowania nowo powstałych przedsiębiorstw, również tych związanych z najnowszymi technologiami, w krajach posocjalistycznych jest rezultatem braku wystarczającej liczby pomysłów i innowacji technologicznych, które miałaby szansę na sukces na światowym rynku. Pomimo tego S. Kwiatkowski wierzy, że istnieją możliwości przejęcia przewodnictwa w globalnych, lub przynajmniej regionalnych przemianach rozwojowych. Jednakże warunkiem wykorzystania tych możliwości przez kraje posocjalistyczne jest głęboka analiza rynków produktów i usług, które w ostatnich latach osiągnęły sukces i które mają szanse na dalszy szybki rozwój w przyszłości.

Marcin Piątkowski w referacie pt. "Infrastruktura instytucjonalna ,nowej gospodarki' a rozwój krajów posocjalistycznych" analizuje instytucjonalne i ekonomiczne determinanty absorpcji i produktywnego wykorzystania nowych technologii w krajach transformacji. Autor wysuwa tezę, że ekonomiczny potencjał "nowej gospodarki"może pozostać nie wykorzystany bez istnienia właściwej instytucjonalnej i ekonomicznej infrastruktury. Konstruuje też "Indeks Nowej Gospodarki" (ING) dla zobrazowania stopnia przygotowania poszczególnych krajów posocjalistycznych do wykorzystania potencjału TIT dla przyśpieszenia wzrostu gospodarczego i nadrabiania zaległości rozwojowych w stosunku do krajów rozwiniętych. W rankingu ING na pierwszym miejscu uplasowała się Słowenia, a za nią Republika Czeska, Węgry, Estonia i Słowacja. Ostatnie miejsce w rankingu przypadło Jugosławii, Bośni i Hercegowinie oraz Albanii.

Referat pt. "Rozprzestrzenianie się Internetu: analiza porównawcza" autorstwa Sampsa Kiiski i Matti Pohjola, analizuje czynniki determinujące rozprzestrzenianie się Internetu wśród badanych krajów. Dla próby krajów OECD, podstawowym wnioskiem badania jest fakt, że PKB per capita i koszty dostępu do Internetu najlepiej wyjaśniają zaobserwowany wzrost liczby hostów komputerowych na głowę mieszkańca. Co ciekawe, okazało się, że ani stopień konkurencyjności rynków telekomunikacyjnych ani inwestycje w edukację nie wydają się wpływać na penetrację Internetu. Jednakże dla większej próby krajów, zarówno rozwiniętych, jak i rozwijających się, poziom inwestycji w edukację staje się również czynnikiem ważnym statystycznie.

Trzecia część książki pt. "Technologie informatyczne i ich rola w przyśpieszeniu restrukturyzacji" zajmuje się oceną potencjału TIT dla poprawy wydajności na poziomie sektorów gospodarki, regionów i całych gospodarek. Omówiona zostaje również rola TIT w rozwoju nowych form płatności.

Potencjał TIT dla przyśpieszenia rozwoju w krajach nieuprzemysłowionych jest analizowany w referacie opracowanym przez Stevena Webera, Johna Zysmana, Martina Beversdorfa, Richarda Engstroma i Andersa Knotha pt. ",Nowa gospodarka' i wzrost gospodarczy w krajach rozwijających się: spekulacje na temat znaczenia technologii informatycznych" . Autorzy zastanawiają się jak poprawa wydajności, spowodowana inwestycjami w kapitał ludzki, zwiększoną efektywnością pracy i kapitału związaną z wykorzystaniem TIT, może wpłynąć na sposoby wykorzystania technologii informatycznych w krajach rozwijających się i jak te kraje mogą skorzystać z nowych technologii. Równocześnie sugerują sposoby zwiększania wydajności w krajach trzeciego świata dzięki TIT.

Stanisław Flejterski w referacie pt. "Kapitał w ,starej' i ,nowej' gospodarce. W poszukiwaniu dźwigni wzrostu i rozwoju w Polsce" tworzy wstępną, całościową i zintegrowaną definicję kapitału (którego metodologiczną inspiracją jest "teoria wszystkiego" poszukiwana przez fizyków), którym jest współcześnie "każdy zasób (czynnik), wszystko co ma wartość i służy produkcji dóbr i usług, budowaniu bogactwa, co ma znaczenie dla wzrostu oraz rozwoju ,starej' i ,nowej' gospodarki". W kontekście definicji "kapitału", autor wskazuje na potencjalne znaczenie nowych technologii dla rozwoju regionu szczecińskiego i Polski.

Beata Świecka w referacie pt. "Rewolucja technologiczna i jej znaczenie dla rozwoju elektronicznych form płatności" podejmuje dyskusję nad wkładem TIT do zrewolucjonizowania form płatności. Autorka wskazuje na rosnącą rolę płatności elektronicznych w obrocie pieniężnym, co może w przyszłości doprowadzić do minimalizacji roli gotówki. Dokonuje również analizy kwestii bezpieczeństwa płatności elektronicznych i kierunków ich rozwoju.

Wpływem TIT na transformację sektora transportowego w Polsce zajmuje się Jacek Brdulak w referacie pt. "Stare problemy informatyzacji ,nowej gospodarki transportowej' Polski" . Autor stwierdza, że postępująca informatyzacja systemu transportowego zapowiada głębokie zmiany w kwalifikacjach i mentalności siły roboczej w tym sektorze. Dodaje też, że paradoksalnie osłabienie wzrostu gospodarczego w Polsce przyczyniło się do przyśpieszenia procesu ekspansji rynkowej silnych i nowoczesnych przedsiębiorstw transportowych, które w największym stopniu korzystają z nowych technologii.

Część czwarta i ostatnia książki pt. ",Nowa gospodarka' - doświadczenia krajów posocjalistycznych" przedstawia doświadczenia Rosji, Polski, Chin i Słowenii w wykorzystaniu Internetu i towarzyszącego mu postępu technicznego.

Władimir Salnikow w referacie pt. ",Nowa gospodarka' a wzrost gospodarczy: przypadek Rosji" analizuje niedawne rosyjskie doświadczenia z zarówno poprawą funkcjonowania "starej gospodarki", jak i budowy "nowej". Autor stwierdza, że w ostatnich latach wzrost gospodarczy Rosji oparty był głównie o "starą" gospodarkę związaną w szczególności z sektorem wydobywczym. Uważa też, że w Rosji "nowa gospodarka" istnieje i będzie się rozwijać, jednak jej rola w przyszłym wzroście gospodarczym nie będzie znaczna.

W referacie pt. ",Nowa gospodarka' i jej nowe problemy" opracowanym przez Lecha W. Zachera i Julitę Łuczak poddano analizie rozwój "nowej gospodarki" od jej rozkwitu do jej obecnego kryzysu w Polsce i na świecie. Autorzy zastanawiają się, czy można fenomen szybkiego rozkwitu i upadku "nowej gospodarki" wytłumaczyć "cyklem życia nowych przedsiębiorstw i przemysłów, nadmierną podażą przedsiębiorczości internetowej, szybką saturacją potrzeb rynku, czy wreszcie czynnikami koniunkturalnymi (nadchodzącą recesją, której kryzys firm internetowych jest zwiastunem, a także przyczyną i efektem zarazem)".

Zhang Xiaojing w referacie pt. "Chińska ,nowa gospodarka': polityka gospodarcza a uwarunkowania i perspektywy rozwoju" wskazuje na wyzwania stojące przed gospodarką chińską dotyczące absorpcji TIT. Autor twierdzi, że rozwój "nowej gospodarki" w Chinach jest wyraźnie odmienny od krajów rozwiniętych, a nawet części krajów posocjalistycznych, gdyż u nich, w przeciwieństwie do wspomnianych krajów, cały czas toczy się proces uprzemysłowienia. Autor rekomenduje sposoby prowadzenia polityki gospodarczej nakierowanej na usuwanie barier rozwoju dla nowoczesnych technologii i spekuluje na temat perspektyw rozwoju "nowej gospodarki" w Chinach.

W ostatnim referacie książki pt. "Nadrabianie zaległości rozwojowych dzięki nowym technologiom informatycznym: czy to wiarygodna opcja rozwojowa dla krajów posocjalistycznych?" Maja BucSar stawia tezę, że kraje tranformacji, aby mogły dokonać "technologicznego przeskoku" (ang. leapfrogging) do rozwiniętej gospodarki rynkowej i społeczeństwa informacyjnego, potrzebują silnie promować dyfuzję TIT w gospodarce. Korzystając z przykładu Słowenii, Autorka analizuje makroekonomiczne, instytucjonalne i społeczne uwarunkowania wykorzystania TIT w krajach posocjalistycznych dla dokonania "przeskoku".

Grzegorz W. Kołodko, Marcin Piątkowski